Շուշին պատմական Հայաստանի Արցախ նահանգի Վարանդա գավառի կենտրոնն էր: Հնագույն ժամանակներում տեղի հայ բնակչության համար ծառայել է որպես պաշտպանական ամրություն: Հետագայում պարսպապատվում ու դառնում է բերդ՝ վաղ միջնադարում կոչվելով՝ «Շիկաքար»: Շուշին 18-րդ դարի 2-րդ կեսից բերդաքաղաք էր, իսկ 19-րդ դարում՝ ռուսական կայսրության տիրապետության տակ անցնելուց հետո, առևտրական, արհեստագործական ու մշակութային նշանավոր քաղաք: Ինչպես մեր պատմական հայրենիքի ողջ տարածքը, այնպես էլ Շուշին, բազմիցս ենթարկվել է թշնամական ցեղերի ասպատակություններին, օրհասական պայքար է մղել պարսկական և թուրքական նվաճողների դեմ, բայց և գոյատևել ու հասել է մինչև մեր օրերը:
19-րդ դարում Շուշին յուրահատուկ ճարտարապետական տեսք ուներ՝ իր բնակելի տներով ու հասարակական կառույցներով, որոնցով հարուստ էր հատկապես քաղաքի բարձրադիր մասում տարածված հայաբնակ Շուշին: Հայկական թաղերի՝ հետագայում թաղամասերի բաժանված այս տարածքն աչքի էր ընկնում իր գեղեցիկ 2-3 հարկանի բնակելի տներով և այլ կառույցներով: Յուրաքանչյուր թաղ ուներ նաև իր եկեղեցին, որը կրում էր թաղի անունը՝ Ագուլեցոց, Մեղրեցոց, Ղազանչեցոց: Այդ շրջանի բնակելի տներն ու սրբատաշ քարից կառուցված եկեղեցիները հայկական ճարտարապետության հրաշալի նմուշներ են: Տեղական սրբատաշ կրաքարից Շուշիում կառուցվել են 5 եկեղեցի, որոնցից պահպանվել և մեր օրերն են հասել երկուսը՝ Սբ. Հովհաննես Մկրտիչը («Կանաչ ժամ») և Ղազանչեցոց Սբ. Ամենափրկիչ եկեղեցին: Վերջինս առանձնանում է ոչ միայն իր չափերով (համարվում է հայկական ամենամեծ եկեղեցիներից մեկը), այլև արտաքին տեսքով: Այն իսկական տաճար է՝ շրջապատի վրա թողած իր փառահեղ ազդեցությամբ և կառուցված հայկական ճարտարապետական հին ավանդույթներով, վերադարձ կատարելով գմբեթավոր եկեղեցիների տեսակին, որն առավել տարածված էր նախորդ շրջանում, հատկապես 9-14-րդ դարերում:
Եկեղեցու արտաքին տեսքը ճարտարապետական տեսանկյունից շատ տպավորիչ է՝ հավաքված բազմաթիվ դեկորատիվ գոտիներով: Հատկապես առանձնանում են դրվագավոր շքամուտքերի հավաքվածությունը և լուսամուտատեղերի երիզումները: Հարավային շքամուտքի վերևի մասում տեղադրված արձանագրությունից տեղեկանում ենք, որ Ամենակարող Աստծո բարեհաճությամբ և ողորմածությամբ այս հրաշագործ սուրբ տաճարը կառուցվել է Շուշի քաղաքի ծխականների հանգանակություններով: Տեղեկանում ենք նաև, որ շինարարությունը սկսվել է 1868 թ. ռուսաց կայսր Ալեքսանդր 2-ի և Գևորգ 4-րդ կաթողիկոսի ժամանակ և ավարտվել՝ 1887 թ., Ալեքսանդր 3-ի ժամանակ: 1888 թ. սեպտեմբերի 20-ին տաճարը օծել է Մարգար 1-ին կաթողիկոսը:
Չորս վիթխարի սյուներին հենված փառահեղ գմբեթը տեղադրված է շինության հենց կենտրոնում: Եկեղեցին ունի երեք միանման շքամուտքեր, որոնք բացվում են դեպի արևմուտք, հարավ և հյուսիս: Դրանց առջևում կառուցված են գեղեցիկ եռակամար կիսաշրջանաձև, ներսից ու դրսից բազմանիստ գավիթ-նախասրահներ, որոնց շնորհիվ եկեղեցին ստացել է Էջմիածնի Մայր տաճարը հիշեցնող խաչաձև-գմբեթավոր ծավալատարածական հորինվածք: Սբ. Ամենափրկչի շինարարը Ավետիս Յարամիշյանցն է, ով իր աշխատանքն ավարտել է 1886 թ. ապրիլին, իսկ ճարտարապետը՝ Սիմեոն Տեր-Հակոբյանցը: Նախկինում նրանց մասին ոչինչ հայտնի չէր: Զոհասեղանի վերնամասում գտնված այս արձանագրությունը 19-րդ դարից մեզ հայտնի վարպետների և ճարտարապետների ցանկը հարստացրեց ևս երկու վառ անուններով:
Եկեղեցուց քիչ հեռու, արևմտյան թևի վրա տեղադրված է եռահարկ զանգակատունը: Երկրորդ հարկի անկյուններում հրեշտակների չորս արձանիկներ են, որոնք խրոխտ տեսքով փող են փչում: Այդ հրեշտակներից մեկը պատկերված է Շուշի քաղաքի զինանշանի վրա՝ որպես քաղաքի խորհրդանիշ: Զանգակատունն ունի նաև դրվագազարդ գոտի, որը քարի փորագրության անզուգական օրինակ է: Մեզ հայտնի են զանգակատան կառուցման և ժամանակը, և կառուցողները: Արևելյան պատի ընդարձակ արձանագրությունից տեղեկանում ենք, որ զանգակատունը կառուցել է շուշեցի Աբրահամ Խանդամիրյանցը՝ ի հիշատակ Գաբրիել Հովսեփյան-Բատիրյանցի, ով ծնունդով ղազանչեցի էր և ուխտավոր Մկրտիչ Մարգարյան-Խանդամիրյանցի, նրա կնոջ՝ Բալասանի, որդիներ՝ Արուպի ու Ստեփանի, ինչպես նաև բոլոր ղազանչեցիների: Հարավային պատի վերևի հատվածում նշված է զանգակատան կառուցման թվականը՝ 1858 թ. ամառ: Այս գրառումից դժվար չէ նկատել, որ զանգակատունն ավելի վաղ է կառուցվել, քան Սբ. Ամենափրկիչ տաճարը (1868 թ.): Սովորաբար նախ կառուցվում է եկեղեցին, հետո նոր զանգակատունը: Սբ. Ամենափրկիչի դեպքում այդպես չէ, և դա բացատրվում է նրանով, որ նրա տեղում եղել է ավելի հին՝ թերևս 18-րդ դարում կառուցված եկեղեցի, որը քանդվել է անհայտ պատճառով (հավանաբար պակաս ճարտարապետական արժեք է ունեցել) և նրա տեղում կառուցվել է նորը՝ ավելի շքեղ եկեղեցի՝ ինչպիսին համարվում է Սբ. Ամենափրկիչը:
Սուսաննա ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ
Երևան քաղաքի պատմության թանգարանի «Նոր պատմություն» բաժնի վարիչ
Շողակն Արարատյան
Արարատյան Հայրապետական թեմի պաշտոնաթերթ
22:15
20:35
19:55
19:38
17:27
17:16
16:58
16:45
16:29
16:08
15:45
15:23
15:08
14:55
14:33
13:15
12:56
12:45
12:21
12:02
| երկ | երք | չրք | հնգ | ուրբ | շբթ | կրկ | |
| 1 | 2 | 3 | 4 | ||||
| 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | |
| 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | |
| 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | |
| 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | ||
09:46
09:44
09:35
09:29
09:16
09:02
09:58
09:47
09:34
09:16
09:02
09:54
09:45
09:37
09:27
09:02
09:46
09:36
09:27
09:16
09:02
09:45
09:34
09:17
09:02
09:33
09:13
10:02
09:56
09:45
09:33
09:15
09:02
09:55
09:44
09:33
09:17
09:02
09:26
09:15
09:02
09:55
09:45
09:34
09:18
09:02
09:27
09:13
09:02
09:56
