Հայ-իրանական առևտրատնտեսական հարաբերությունների սառեցված ծրագրերը

04.06.22 | 22:09

2022 թվականի մայիսի 11-12-ը տեղի ունեցավ հայ-իրանական միջկառավարական 17-րդ հերթական նիստը, որի ընթացքում սովորաբար ներկայացվում են ձեռքբերումները և նախանշվում գործակցության նոր ուղղություններ։ Ցավոք, պետք է արձանագրենք, որ ի հեճուկս բարձրագոչ հայտարարությունների՝ 2021 թվականին հայ-իրանական առևտրատնտեսական հարաբերությունները լավ արդյունքներ չեն գրանցել, մասնավորապես՝ 2021 թվականին Հայաստանից դեպի Իրան արտահանումը կազմել է 65 մլն դոլար, որը 2020 թվականի համեմատ նվազել է 19 մլն դոլարով կամ 22,6 տոկոսով։ Միաժամանակ, 2021 թվականին ավելացել են Իրանից ներկրման ծավալները, մասնավորապես՝ 2021 թվականին 2020-ի համեմատ ավելացել է 37,9 տոկոսով կամ 120 մլն դոլարով։

Ուշագրավ է, որ Հայաստանից Իրան արտահանման 80-90 տոկոսը կազմում է էլեկտրաէներգիան, որն իրականացվում է «Գազ՝ էլեկտրաէներգիայի դիմաց» համաձայնագրի շրջանակում։

2021 թվականի անկումից հետո 2022 թվականի առաջին եռամսյակում նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի նկատմամբ Հայաստանից դեպի Իրան արտահանումը ավելացել է 48,4 տոկոսով կամ 7,5 մլն դոլարով։ Անշուշտ, շատ փոքր թվեր են, սակայն անցած տարվա կորցրածը պետք է վերականգնել և առաջ գնալ։

Հայ-իրանական հարաբերությունները հազարամյակների պատմություն ունեն, սակայն վերջին 30 տարիների ընթացքում դրանց զարգացումը շատ դանդաղ է և զգուշավոր։ Հայաստանի Հանրապետության անկախության առաջին օրերից սկսած Իրանը եղել է և մնում վստահելի գործընկեր և բեռների տարանցիկ փոխադրման համար կարևոր ուղղություն։Այնուամենայնիվ, Հայաստան-Իրան առևտրատնտեսական հարաբերությունները կարելի է բաժանել երկու փուլի՝ մինչև 2006 թվական և 2006 թվականի հետո, երբ գործեց «Գազ՝ էլեկտրաէներգիայի դիմաց» համաձայնագիրը։ Այս համաձայնագրի շնորհիվ Հայաստանը հնարավորություն ունի Իրանից ներկրել շուրջ 2 մլրդ խմ բնական գազ, սակայն փաստացի տարեկան ներկրում է շուրջ 300 մլն խմ՝ օգտագործելով առկա հզորությունների 15 տոկոսը։ «Գազ՝ էլեկտրաէներգիայի դիմաց» համաձայնագրի համաձայն՝ հայկական կողմը 1 խմ գազի դիմաց վճարում է 3 կՎտժ էլետրաէներգիա։

Մինչև 2006 թվականը Հայաստանից Իրան էր արտահանվում հիմնականում մետաղի ջարդոն, Խորհրդային միությունից մնացած սարքավորմներ, ոսկյա զարդեր և այլն։ 2006 թվականից հետո հայ-իրանական առևտրաշրջանառությունը մի քանի տարում կրկնապատվեց, որը պայմանվորված էր Իրանից բնական գազի ներկրմամբ և Հայաստանից էլեկտրաէներգիայի արտահանմամբ։ Բացի այդ, այս տարիների ընթացքում էապես ավելացել է ոչխարի մսի արտահանումը։

Վերջին տարիներին Իրանից Հայաստան է ներկրվում մեծ քանակությամբ ցեմենտ։ Նույնիսկ ներկրվող տուրքի պայմաններում իրանական ցեմենտը մրցունակ է Հայաստանի շինանյութի շուկայում։

Հայ-իրանական միջկառավարական վերջին նիստի ժամանակ քննարկվել են «Գազ՝ էլեկտրաէներգիայի դիմաց» պայմանագրի երկարաձգման, հյուսիս-հարավ էներգետիկ քառակողմ կապի և Պարսից ծոց-Սև ծով միջազգային տրանսպորտային ենթակառուցվածքի կյանքի կոչման հարցերը: Հարկ է նշել, որ «Գազ՝ էլեկտրաէներգիայի դիմաց» պայմանագրի ժամկետը ավարտվում է 2026 թվականին,և պետք է ակտիվ քայլեր ձեռնարկել պայմանագրի ժամկետը երկարաձգելու ուղղությամբ, քանի որ վերջինիցս է կախված հայ-իրանական առևտրաշրջանառության զգալի մասը։

2018 թվականի իշխանափոխությունից հետո գործող իշխանություններն անժամկետ եւ ամբողջությամբ սառեցրեցին Հայաստան-Իրան երրորդ հոսքագծի կառուցման աշխատանքը, որը թույլ կտար ավելացնել դեպի Իրան էլեկտրաէներգիայի արտահանումը։ Եվ ահա, 4 տարի հետո գործող կառավարությունը որոշել է կրկին շարունակել այդ աշխատանքը։ Անշուշտ, նման գործելաոճը չի կարող իրանական կողմի համար հասկանալի լինել և վստահություն ներշնչել։

Հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների կարգավորման դեպքում կարևորվում է նաև ենթակառուցվածքների ապաշրջափակումը, մասնավորապես՝ խոսվում է Հայաստան-Նախիջևան-Իրան երկաթգծի վերագործարկման մասին։ Արդբեջանի կողմից տրամադրված 800 մլն դոլարի վարկով Իրանն արդեն ավարտում է Ասթարա-Ռազվին երկաթգծի շինարարությունը, որը թույլ կտա, Հայաստանը շրջանցելով, բեռները տեղեփոխել դեպի Հյուսիս և Ադրբեջան-Վրաստան ճանապարհով դեպի Եվրոպա։

Ցավոք, առայսօր մշուշոտ է Մեղրու ՀԷԿ-ի կառուցման հեռանկարը․ Հայաստանի և Իրանի սահմանին Արաքս գետի վրա նախատեսվում էր կառուցել ՀԷԿ։ ՀԷԿ-ի շինարարությունն սկսվել է 2012 թվականի նոյեմբերի 8-ին, և նախատեսվում էր, որ աշխատանքները պետք է ավարտվեին 2017 թվականին, սակայն այս պահին նոր ժամկետների մասին տեղեկություններ չկան։ Մեղրու ՀԷԿ-ի շինարարության ֆինանսավորումը պետք է իրականացներ իրանական կողմը, իսկ հայկական կողմը արտադրված էլեկտրաէներգիայով պետք է վճարեր այդ ներդրման համար։ Բացի այդ, իրանական կողմի հետ պայմանավորվածություն էր ձեռք բերվել Կապանում նավթի վերամշակման գործարան կառուցելու վերաբերյալ, որը նույնպես չի կատարվել։

Վերը նշված խոշոր նախագծերը մի կողմ թողած՝ ՀՀ տարածքային կառավարման նախարարը առաջնահերթ է համար ճանապարհաշինության համար անհրաժեշտ բիտումի տատանվող գների հարցը։ Գաղտնիք չէ, որ գործող իշխանությունների հիմնական ձեռքբերումը ճանապարհաշինության մեծածավալ ծրագրերն են, որոնց սոցիալ-տնտեսական արդյունավետությունը շատ ցածր է։

Մայիսի 13-ին Իրանը չեղյալ է հայտարարել 2004 թվականին Հայաստանի հետ կնքած համաձայնագիրը, և մայիսի 21-ից Իրան մուտք գործող հայկական պետհամարանիշով ցանկացած մեքենա պետք է վճարի 120 դոլար: Միաժամանակ, Իրանի ճանապարհի և քաղաքաշինության նախարարությունը որոշումը հիմնավորվել է նրանով, որ հայկական կողմը, չհարգելով ձեռք բերված պայմանավորվածությունները, 2018 թվականից սկսել է մաքսատուրք գանձել իրանական պետահամարանիշերով ավտոմեքենաներից, և 2021 թվականի սկզբից միակողմանի չեղարկել է Մեղրիի տերմինալում բեռնաթափման ու բեռնավորման հնարավորությունը։Այսինքն՝ Իրանը հայելային պատասխան է տվել հայկական կողմին։

Տեղին է հիշեցնել, որ 2019 թվականի հոկտեմբերի 27-ից ուժի մեջ է մտել ԵԱՏՄ-Իրան ազատ առևտրի ժամանակավոր համաձայնագիրը(երեք տարով), որը կոչված էր նոր խթան հաղորդելու նաև Հայաստան-Իրան արտաքին առևտրաշրջանառությանը։ Սակայն մինչև օրս Հայաստանին չի հաջողվել օգտվել այս համաձայնագրի ընձեռած հնարավորություններից, ինչը, անշուշտ, պայմանավորված է այս ուղղությամբ պետություն-մասնավոր հատված անարդյունավետ համագործակցությամբ և անտարբերությամբ։

Հայ-իրանական առևտրատնտեսական հարաբերությունների զարգացումը ռազմավարական և անվտանգային նշանակություն ունի Հայաստանի համար, և այդ հարաբերությունները չպետք է պայմանավորել այլ երկրների շահերով։